БИЕ ДААЛТ 1.

УХХЦҮ-IV ангийн оюутнуудын Ургамлын хорио цээр хичээлээр хийж гүйцэтгэх бие даалтын ажил бичих удирдамж

1.    Үндсэн шаардлага

-       Бие даалтыг A4 (210 x 297мм) хэмжээний цаасны нэг тал хэвлэсэн байна.

-       Цаасны захаас авах хэмжээ нь дээд, доод талаас 25мм, баруун гар талаас 20 мм, зүүн гар талаас 35мм хэмжээтэй байна.

-       Үсгийн фонд (Arial), үсгийн хэмжээ 12 pt, мөр хоорондын зай 1.5 sp байна.

-       Хавтас, хуудас дээр нэмэлт чимэглэл, хүрээ, зураг оруулахгүй.

2.    Бие даалтын бүтэц

Бие даалт нь дараахь үндсэн бүтэцтэй байна.

1. Оюутан бүр өөрт хувиарлагдсан сэдвийг хавсралт 1-ээс авч холбогдох материалыг англи хэлээр цуглуулна.

2. Цуглуулсан материалдаа боловсруулалт хийж орчуулна. Орчуулсан материалуудаа нэгтгэн /жишээ загвараар/ боловсруулна. 

3. Ашигласан материалын жагсаалтыг гаргахдаа шинэ хуудаснаас бичих ба зохиогчийн нэрний цагаан толгойн үсгийн дараалал болон тухайн бүтээлийн хэвлэгдсэн он дарааллаар (нэг зохиогчийн бүтээлийг хэвлэгдсэн он дарааллаар) жагсааж бичнэ. Хэрэв гурваас дээш хүний хамтын бүтээл бол эхний гурван хүний нэрийг бичнэ. Жагсаалтын эхэнд кирилл үсгээр бичигдсэн бүтээлүүдийг оруулах ба латин болон бусад үсгээр бичигдсэн бүтээлүүдийг дараа нь бичнэ.

4.   Хөгжлийн үе шатуудын зургийг дарааллын дагуу заавар оруулж хавсаргана.

3.    Дүгнэх журам   

№		оноо	эзэмших ур чадвар
1.	Материал цуглуулалт	1	бүтээлчээр хандсан байдал
2.	Орчуулга	1	мэргэжлийн үг хэллэгийн  сан нэмэгдүүлэх
3.	Орчуулсан материалаас үг хэллэгийн асууж шууд орчуулга хийлгэх	1
4.	Бичвэр	1	бичих ур чадвар эзэмшүүлэх
5.	Хугацаанд нь хүлээлгэн өгч хамгаалсан байдал	1	хувийн зохион байгуулалт
Нийт оноо		5

Жишээ /загвар/

ТӨМСНИЙ ХИВЭН - Phthorimaea operculella Zell Potato tuber moths

Шавьжийн анги	Insecta
Хайрсан далавчтаны баг	Lepidoptera
Овог	Gelechiidae

Гадаад шинж тэмдэг

Бие гүйцсэн эрвээхэй нь мөнгөлөг саарал өнгөтэй, өмнөд далавч нь жижиг хар цэгэн толботой. Биеийн урт 10мм, далавчны дэлгэмэл 12-15 мм. Далавчны унжлага нь цайвар, хэвлийн төгсгөл нь шар саарал,  өтгөн үсэн унжлагатай. Өндөг зуйвандуу хэлбэртэй шаргал өнгөтэй. Авгалдай нь хөгжлийн эхэн үедээ 1-2мм урт, саарал, цайвар шаргал өнгөтэй, бие гүйцэх үедээ 15-20мм, ягаан ногоон холилдсон өнгөтэй, хар толгойтой байна. Хүүхэлдэй торгомсог гялгар гадаргуутай,  10мм урт, 4 мм орчим өргөн, мөнгөлөг саарал өнгөтэй.

Биологийн онцлог

Авгалдай, хүүхэлдэйн үе шатандаа талбайд өвөлждөг. Эмэгчин нь 150-200 өндгийг нэг нэгээр нь навчны доод тал, төмсний нүдэнд гаргадаг. Авгалдай нь төмсний булцуу, улаан лоолийн зөөлөн эдээр хооллож нүх гарган, ялгадсаараа дүүргэдэг. Бие гүйцмэгц хуурамч хүүдий хийн түүн дотроо хүүхэлдэйлдэг. 6-7 хоногийн дараа хүүхэлдэй нь бие гүйцсэн эрвээхэй болдог. Хөгжлийн үе шат нь 30 хоногоос 3 сар хүртэл үргэлжилдэг. Биологийн гол онцлог нь бага температурт амьдрах чадвартай учир тархах бүрэн болошмжтой. Хөгжлийнхээ аль ч үе шатанд төмсний булцуу, улаан лооль, баклажан болон сав баглаа боодлоор дамжин тархдаг.

Тархалт, хөнөөл учруулалт

Дэлхийд өргөн тархсан. Шинэ зеланд, Өмнөд африкт төмсөнд хамгийн их хөнөөлийг учруулдаг. Төмсний навч, булцууг гэмтээдэг.

Ашигласан хэвлэл

Хавсралт 1.

Монгол Улсын хилээр нэвтрүүлэхийг хориглосон хорио цээртэй хөнөөлт организм

1. Ургамлын өвчин

1	Pantoea stewartii subsp. Stewartii	Эрдэнэшишийн сульдаа	Л.Оргил
2	Stenocarpella macrospora (Earle) Sutton.	Эрдэнэшишийн хуурай илжрэл	Б.Биндэръяа
3	Tilletia controversa Kuhn	Буудайн давжаа харуу	Л.Наранчимэг
4	Corynebacterium tritici Burkholder.	Буудайн салслаг шар бактериоз	Ч.Жийжийсүрэн
5	Tilletia /Neovossia/ indica Mund.	Буудайн энэтхэг харуу	Б.Анар-Эрдэнэ
6	Claviceps purpurea Tul.	Үр тарианы харга	Т.Тогтохбаяр
7	Thecaphora solani Mordue.	Төмсний харуу	Д.Одгэрэл
8	Ralstonia solanacearum Smith.	Төмсний хүрэн илжрэл	Ч.Эрдэнэсувд
9	Synchytrium endobioticum (Schilb)	Төмсний өмөн	Ц.Пүрэвсүрэн
10	Phoma andigena.	Төмсний фомоз	Б.Батима
11	Septoria lycopersici var. malagutii	Төмс, лоолийн септориоз	О.Солонго
12	Alternaria mali.	Алимны альтернариоз
13	Corynebacterium michiganense Jensen.	Лоолийн өмөн	С.Хишигням
14	Erwinia amylovora (Burrill).	Жимсний модны түлэгдэл	Г.Ганцэцэг
15	Pseudomonas caryophylli Starr.	Башир цэцгийн сульдаа	О.Бүрэнтөгс
16	Xanthomonas hyacinthi Dowson.	Хэлгий цэцгийн шар	М.Гантуяа
17	Phytophthora fragariae var. fragariae	Гүзээлзгэний фитофтор
18	Phytophthora fragariae var. rubi	Үхэр нүдний фитофтор	Б.Алтанчимэг
19	Puccinia horiana.	Хризантемийн цагаан зэв	А.Саранцэцэг
20	Diaporthe helianti Munt.-Cvet.et.al.	Наранцэцгийн фомопсис	Б.Дэлгэрмаа
21	Melampsora medusae.	Улиангарын зэв
22	Plasmodiophora brassicae Wor.	Байцааны гүвдрүү	Б.Мөнхзул
23	Globodera pallida /Stone/.	Төмсний цайвар дугариг хорхой	Б.Нямдаваа
24	Globodera rostochiensis Woll.	Төмсний шаргал дугариг хорхой	Б.Пүрэвсайхан
25	Meliodogyne incognita /M.hapla/Kof. Wite	Төмсний урын дугариг хорхой	П.Дэжидпил
26	Bursaphelenchus xylophilus Nickle	Нарсны ишний дугариг хорхой	О.Отгонболд
27	Ditylenchus destructor Thorne.	Төмсний ишний дугариг хорхой
28	Tomato yellow leaf curl virus.	Лоолийн навч шарлан хуйлрах
29	Cucumber vein yellowing virus.	Хэмхийн судал шарлах	Х.Буманцэцэг
30	Tomato ringspot virus.	Лоолийн цагирган толбо	Б.Бархасбадь
31	Tomato spotted wilt virus.	Лоолийн толбот сульдаа	С.Эрдэмбилэг
32	Potato spindle tuber viroid.	Төмсний булцууны мушгиралт	Г.Оюунханд

2. Ургамлын хөнөөлт шавж, хачиг

1	Callosobruchus chinesis L.	Хятадын үрч цох
2	Callosobruchus maculatus Fabr.	Дөрвөн толбот үрч цох
3	Acanthoscelides obtectus Say.	Шошийн үрч цох
4	Bruchus pisorum L.	Вандуйн үрч цох
5	Caulophilus latinasus Say.	Өргөн хушуут агуулахын шөвгөр цох
6	Sitophilus oryzae L.	Цагаан будаа шөвгөр хушуут
7	Sitophilus zeamays Motsch.	Эрдэнэ шиш шөвгөр хушуут цох
8	Cryptolestes ferrugineus Steph.	Шаргал гурил цох
9	Cryptolestes minitus L.	Жижиг гурилч цох
10	Oryzaephilus surinamensis L.	Суринамын гурилч цох
11	Trogoderma granarium Everts.	Капрын цох	Б.Урангоо
12	Diabrotica virgifera Conte.	Өрнийн эрдэнэшишийн цох
13	Leptinotarsa decemlineata Say.	Төмсний колорадын цох
14	Agrilus mali Mats.	Алимны мөлгөр цох	Б.Сайнзаяа
15	Dinoderus bifoveolatus W.	Холтосч цох	Л.Дуламжав
16	Anoplophora glabripennis M.	Азийн эвэрт цох	Б.Дэлгэрбуян
17	Popillia japonica Newm.	Япон цох	А.Бадамсүрэн
18	Tenebrio molitor L.	Гурилын том жуулгавч
19	Tribolium confusum Duv.	Гурилын жижиг жуулгавч
20	Alphitobius piceus Oliv.	Гурилын хүрэн жуулгавч
21	Nemapogon granella L.	Агуулахын хивэн
22	Phthorimaea operculella Zell.	Төмсний хивэн
23	Grapholita molesta Busck.	Дорнын үрэлж эрвээхий	Н.Урангоо
24	Grapholita inopinata Her.	Манжуурын үрэлж эрвээхий
25	Plodia interpunсtella H.G	Өмнийн цог эрвээхий
26	Pyralis farinalis L.	Гурилын цог эрвээхий
27	Ephestia kuhniella Zell.	Тээрмийн цог эрвээхий
28	Liriomyza trifolii Burgess.	Хошоонгорын хөндийлөгч ялаа
29	Ceratitis capitata Wied.	Газар дундын тэнгисийн ялаа	А.Цэндцэсэм
30	Bactrocera cucurbitae COQ	Амтат гуаны ялаа	М.Энхмандах
31	Pseudococcus comstocki Kuv.	Комстокийн кокцид	Э.Дулмаа
32	Viteus vitifolii Fitch.	Усан үзмийн филлоксер	М.Ууганбаяр
33	Frankliniella occidentalis Pergande.	Калифорнийн цацаг далавчтан
34	Phytonemus pallidus Banks	Гүзээлзгэний хачиг	Б.Цогтбаатар
35	Glycyphagus destructor ouds.	Энгийн үст хачиг	Г.Нямсүрэн
36	Tyrophagus putrescentia Schrank.	Гонзгой хачиг
37	Acarus siro L.	Гурилын хачиг
38	Pseudaulacaspis pentagona Targ-Tozz.	Урын бамбайт	А.Мөнхшүр
39	Panonychus ulmi Koch.	Жимсний улаан хачиг	А.Солонго

3. Хог ургамал

1	Ambrosia trifida L.	Гурвалжин навчит амброз
2	Ambrosia artemisifolia L.	Шарилжин навчит амброз	Ж.Мягмаржав
3	Ambrosia psilostachya D.C	Олон наст амброз
4	Solanum elaeagnifolium Cav	Шулуун чэсэнцэр
5	Solanum rostratum Dunal.	Өргөст чэсэнцэр
6	Heliantus ciliaris DC	Сормууст наранцэцэг
7	Heliantus californicus DC	Калифорнийн наранцэцэг	М.Халиун
8	Cenchrus tribloides L.	Зангуут биелэг
9	Striga spp.	Иршимбэ
10	Cuscuta spp.	Ороонго
11	Acroptilon repens (L.) DC	Гашуун ягаан түрүү	Д.Сувд-эрдэнэ

1.      Мэрэгч амьтан

1	Rattus rattus L.	Хар харх	Ж.Нурмаханбек
2	Rattus norvegicus B.	Бор харх